Uky paralizini düşünmek we dolandyrmak
Gije ýarysy oýananyňyzda, hereket edip bilmän, gürläp bilmän, otagda biriniň bardygy baradaky gorkuly duýgy bilen ýüzbe-ýüz bolýandygyňy göz öňüne getir. Bu täsirli ýagdaý uky paralizi diýlip atlandyrylýar, asyrlardan bäri alymlary geň galdyran we düýş görýänleri haýran galdyran bir fenomen.
Uky paraliziýasy näme?
Uky paraliziýasy, bedeniniz REM (çalt göz hereketi) uky tapgyryny doly tamamlamazdan oýananyňyzda ýüze çykýar. REM uky tapgyrynda beýniňiz örän işjeň bolýar we köplenç düýşler şonda bolýar. Bedeniniz düýşleriňizi ýerine ýetirmegiň öňüni almak üçin hereketsiz bolýar, emma käwagt aňyňyz bedeninizden öň oýanýar. Netijede, wagtlaýyn hereket etmek ýa-da geplemek mümkinçiligiňiz bolmaýar.
Hereket edip bilmezlik köplenç gorkuly bolýar we köplenç gorkunç galýusinasiýalar bilen utgaşýar, meselem, şekiller görmek, sesler eşitmek ýa-da biriniň ýanynda durandygyny duýmak. Uky paraliziýasynyň takmynan 75%-i şeýle galýusinasiýalar bilen geçýär.
Uky paraliziýasynyň alamatlary şeýle ýüze çykyp biler:
-
- Uky bilen oýanmagyň arasyndaky geçişde hereket edip ýa-da geplemek mümkinçiligiň bolmazlygy
- Kömek üçin gygyrmak ýa-da aglamak synanyşygy, emma başarmak mümkinçiligiň bolmazlygy
- Gözleriň hereketiniň çäklendirilmegi
- Boýnuňda ýa-da dem almakda kynçylyk, bogulýan ýaly duýmak
- Biriniň döşüňde basyş edýär ýaly duýmak
- Bedeniňden daşarda ýaly duýmak, meselem, özüňi ýokardan synlaýan ýaly bolmak
- Galýusinasiýalar
Bu alamatlar köplenç birnäçe minut dowam edýär we çalt göz hereketi (REM) uky tapgyryndan oýanmaga geçişiň bozulmagy sebäpli ýüze çykýar. REM uky tapgyrynda beden muskulynyň rahatlygy bolýar. Eger aňyňyz şol geçişde oýanýan bolsa, wagtlaýyn aňyňyz açyk, emma hereket edip bilmez ýagdaýda bolup bilersiňiz.
Taryhy we Medeni Garaýyşlar
Taryh boyunca uklap galmakda ýüze çykýan agyrlyk, köplenç adatdan daşary güýçlere bagyşlanypdyr.
Orta asyr Ýewropasynda bu ýagdaý, uklaýjynyň döşünde oturan jyn ýa-da şeýtan bilen baglanyşdyrylypdyr, köplenç “gara gijeki aýal” diýip atlandyrylypdyr. Bu şekil dürli halk rowaýatlarynda giňden duş gelýär we sungatda hem edebiýatda, mysal üçin Henri Fuseliň meşhur “The Nightmare” atly suratynda hem görkezilýär.
Ýaponiýada bolsa uklap galmak “kanashibari” diýip atlandyrylýar, bu hem “metaldan baglanan” diýen manyny berýär. Bu ýagdaýyň sebäbi, öç alyjy ruhlaryň ýa-da arwahlaryň pidalaryndan ar almak isleýändigi bilen düşündirilýär. Bu düşünje ýapon halk rowaýatlarynda we mifologiýasynda çuňňur ornaşandyr.
Türkiýede uklap galmak “karabasan” diýip tanalýar, bu hem “gara basýan” diýen manyny berýär. Türk halk rowaýatlarynda karabasan, uklaýjynyň döşünde oturyp, agyrlyk we hereket edip bilmezlik duýgusyny döredýän ýaman mahluk ýa-da jyn hökmünde düşündirilýär. Bu ynanç şeýle bir güýçli ornaşan welin, köp adamlar entek hem özlerini bu gijeki hüjümlerden goramak üçin tumarlar asýarlar ýa-da ýörite dessurlary ýerine ýetirýärler.
Misirde uklap galmak köplenç “jyn” ýa-da ýaman ruhlaryň pidalary bogmak ýa-da dem alyp bilmez ýaly etmek isleýändigi bilen düşündirilýär. Şonuň ýaly-da, Afrikanyň käbir medeniýetlerinde bu ýagdaý jadygöýlik ýa-da uklaýjyny eýelemek isleýän ruhlar bilen baglanyşdyrylýar.
Skandinawiýa ýurtlarynda bolsa bu hadysa “mara” diýilýär, bu hem uklaýjynyň döşünde oturyp, gorkunç düýşler we biynjalyklyk getirýän ruh ýa-da goblin manysyny berýär.
Bu düşündirişler, bu syrly ýagdaýyň daşyndaky kök uran gorkulary we medeni ynançlary görkezýär. Atlarynyň we aýratyn adatdan daşary düşündirişleriniň tapawudyna garamazdan, uklap galmakda ýaman güýjüň hüjüm etmegi baradaky umumy tema, näbelli we aňymyzda gizlenen gorkunç taraplar bilen ýüzbe-ýüz bolmagyň adamzat üçin umumy tejribe bolup galýandygyny görkezýär.
Adamlar näme üçin uky paralizini başdan geçirýärler?
Adamlar dürli sebäplerden uky paralizini başdan geçirip bilerler, köplenç psihologiki we fiziologiki faktorlar bilen baglanyşykly:
- Stres we alada: Stresiň we aladanyň ýokary derejesi uky tertibini bozup, uky paralizini döretmäge sebäp bolup biler. Aklüňiz aşa işjeň bolup, bedeniňiziň doly dynç almagyna päsgel berip biler.
- Uky bozulmalary: Uky tertibiniň kadaly bolmazlygy, uky ýetmezçiligi ýa-da uky apneýasy ýaly uky bozulmalary uky paraliziniň ýüze çykma ähtimallygyny ýokarlandyrýar. REM uky tapgyrynyň bozulmagy bu ýagdaýlara getirip biler.
- Travma we PTSD: Travmatik wakalar ýa-da Post-Travmatik Stres Bozulmasy (PTSD) uky paraliziniň ýüze çykmagyna goşant goşup biler. Aklüňiz bu wakalary işläp çykjak bolanda, gorkunç düýşler we paraliz görnüşinde ýüze çykyp biler.
- Uky pozisiýasy: Arkada ýatmak uky paralizini başdan geçirme mümkinçiligini ýokarlandyrýar. Bu pozisiýa dem alyş ýollaryny bölekleýin böwetläp, dem almakda kynçylyk döredip, paraliz ýagdaýyny döredip biler.
- Dermanlar we maddalar: Käbir dermanlar, esasan uky üçin niýetlenen serişdeler, antidepressantlar ýa-da dynç alyş üçin ulanylýan maddalar uky siklini täsir edip, uky paralizini döredip biler.
Uky paralizini nädip öňüni almak we dolandyrmak bolar
Uky paralizi gorkunç bolup biler, ýöne ony öňüni almak we dolandyrmak üçin birnäçe usullar bar:
Uky higienasyny gowulandyr
- Yzygiderli uky tertibi: Biologik sagadyňyzy kadalaşdyrmak üçin her gün bir wagtda uklap, bir wagtda oýanmaga çalyşyň.
- Rahatly uky gurşawyny döret: Otagyňyzyň salkyn, garaňky we sessiz bolmagyny üpjün ediň. Uky üçin amatly düşek we ýorgan-düşek ulanyň.
- Stimullaşdyryjylardan gaça duruň: Esasanam agşamlar kofein, nikotin we alkogol ulanyşyny çäklendiriň.
- Ekran wagtyny azaldyň: Uklamazdan öň ekranlara seretmegi çäklendiriň, sebäbi gök ýagtylyk uky sikliňizi bozup biler.
Stresi we Aladany Dolandyrmak
- Dynç alyş usullary: Meditasiýa, çuňňur dem alyş maşklary ýa-da yoga bilen meşgullanmak stresi we aladany azaltmaga kömek edýär.
- Yzygiderli maşk etmek: Bedeniň yzygiderli hereketde bolmagy uky hilini ýokarlandyrýar. Uky wagtyna ýakyn güýçli maşk etmekden gaça duruň.
Uky pozisiýalaryny üýtgetmek
- Gapdalyňyzda ýatmak: Arkaňyzda däl-de, gapdalyňyzda ýatmak ukuda paraliz bolmak howpuny azaltmaga kömek edýär.
Uky paralizini tanamak we oňa jogap bermek
- Asuda boluň: Uky paraliziniň wagtlaýyn we zyýansyzdygyny ýadyňyzda saklaň. Asuda bolmak bu ýagdaýy has az gorkuly edip biler.
- Kiçi myşsalary herekete getiriň: Paralizden çykmak üçin barmaklaryňyzy, aýak barmaklaryňyzy ýa-da ýüz myşsalaryňyzy hereket etdirmäge synanyşyň.
- Gözleriňizi ýumup, ýene uklamaga synanyşyň: Mümkin bolsa, gözleriňizi ýumup, ýene uklamaga synanyşyň. Bu sizi paralizden çykaryp, has dynç ýagdaýyna geçmäge kömek edip biler.
Ruýada Aýdyňlyk Gazanmagyň Usullaryny Öwreniň
- Aýdyň Ruýalar: Aýdyň ruýalar, özüňiziň ruýada dykgatlydygyňyzy bilmegiňiz we ruýanyň mazmunyny dolandyrmagyňyz bilen baglanyşyklydyr. Mnemoniki Induksiýa Usuly (MILD) we Ukyndan Oýanmak Bilen Yene Uklamak (WBTB) ýaly usullar bu ýagdaýy gazanmakda kömek edip biler.
- Hakykat Barlaýyşlary: Gün dowamynda birnäçe gezek hakykat barlaýyşlaryny ýerine ýetiriň (meselem, barmaklaryňyzy sanamak ýa-da bir ýazgyny okamak) – bu, ruýada-da özüňiziň hakykatdan daşda bolanyňyzy tanamagyňyzyň ähtimallygyny artdyrýar.
Hünärmen kömegini gözleň
- Terapia we maslahat: Eger uklama paraliziňiz köplenç durmuşňyza päsgel berýän bolsa, psiholog ýa-da uky hünärmeni bilen gürrüňdeşlik geçirmegi maslahat berýäris.
- Lukmançylyk barlagy: Uky bilen bagly näsazlyklar ýa-da saglyk meseleleri uklama paralizine sebäp bolup bilýändigi üçin, lukman bilen maslahatlaşyň.
Bu strategiýalary durmuşa geçirmek bilen uklama paraliziniň ýüze çykma ýygylygyny azaldyp, has gowy uky tejribesine eýe bolup bilersiňiz. Ýatda saklaň, her bir adam aýratyn, şonuň üçin size iň täsirli usullary tapmak üçin wagt gerek bolup biler.
